Grodziska północno-wschodniego Mazowsza na zdjęciach lotniczych

Grodziska północno-wschodniego Mazowsza na zdjęciach lotniczych

   Korzystanie ze zdjęć lotniczych w środowisku archeologicznym ma już swoje ugruntowane miejsce. Nikogo nie trzeba przekonywać, że fotografia lotnicza, jak żadne inne źródło informacji, umożliwia szerokie spojrzenie na rozległe zespoły zbytków, które przy obserwacji z powierzchni Ziemi są trudne do zidentyfikowania. Nieliczne polskie doświadczenia dowodzą celowości rozwijania metod pozyskiwania i interpretacji danych teledetekcyjnych. Przegląd wyników badań nad wykorzystaniem zdjęć lotniczych w archeologii pokazuje, że znajdują one zastosowanie w:
- retrospektywnym rekonesansie archeologicznym
- inwentaryzacji obiektów znalezionych podczas badań powierzchniowych
- planowaniu archeologicznych prac badawczych
- procesie odtworzenia elementów środowiska geograficznego
- tworzeniu typologii, klasyfikacji i systematyki obiektów.
Są też znakomitym materiałem prezentacyjnym ilustrującym stanowiska 
i obiekty na wystawach oraz środkiem wzbogacającym publikacje.
   Ponad dwudziestoletnie doświadczenia współautora wynikajšce 
z współpracy z archeologami owocują dziś m.in. bogatym zbiorem zdjęć lotniczych wykonanych zarówno do celów badawczych jak i ilustracyjnych. 
   Niniejszy numer czasopisma poświęcony jest Mazowszu, a doświadczenia autora zdjęć dotyczą głównie terenów Polski północno-wschodniej. Dlatego wybór zdjęć jest nieliczny i dotyczy grodzisk, które z lotu ptaka, zdaniem autora, wyglądają wyjątkowo imponująco. Pomysłodawcami wykonania serii zdjęć lotniczych, z których kilka jest tu zamieszczonych, są Danuta i Jan Jaskanisowie.

   Jednym z ciekawszych założeń obronnych, które mają bogatą dokumentację naukową, jest grodzisko w miejscowości Święck-Strumiany, gm. Czyżew-Osada (fot. 1). Był to gród kasztelański, będący jedną z jednostek terytorialnych w zarządzie administracyjnym Mazowsza w XII-XIII w. Gród założono na cyplowo ukształtowanym płaskowyżu obniżającym się i wchodzącym od zachodu w dolinę zalewowa rzeki Brok. Jego naturalne walory obronne powiększono odcinajac od wschodu nasadę cypla dwoma fosami oraz dwoma pierścieniami wałów. Obecnie widoczne są ślady fortyfikacji w postaci zewnętrznego wału oporowego, wału właściwego, oddzielonego od poprzedniego pierwszą fosą, i okalającego pierścieniem majdan. Badania wykopaliskowe prowadzone przez Danutę Jaskanis od 1962 roku i przez kolejnych 10 lat ujawniły, że oprócz grodu istniały dwie osady oraz cmentarzysko.

   Około 22 km od Święcka w kierunku północno-wschodnim w gminie Kulesze Kościelne, we wsi Wnory-Wypychy leży, nie mniej interesujący, zespół osadniczy (fot.2) z pierścieniowatym i nieregularnie owalnym grodziskiem z jedna linią wałów. Od strony północno-wschodniej znajduje się rozległa przerwa w wale. W 1976 r. majdan porastała trawa a stan grodziska był dobry. Na graniczącym z grodziskiem  od północnego wschodu polu uprawnym natrafia się na liczne ślady palenisk i fragmenty ceramiki wczesno- średniowiecznej. Dalej w tym samym kierunku wznosi się wzgórze z wydzieloną częścią zwaną "Żale". Widoczne sa tam na  niewielkim nieużytku głazy z obstaw grobowych.

   Dalej o około 22 km w kierunku północno-zachodnim na wyniosłej krawędzi prawego brzegu Narwi leży, czyniące wielkie wrażenie mimo fatalnej dewastacji, grodzisko (fot.3) Wizna. Gród okolony był wysokim pierścieniem wału, wskutek czego wzgórze grodowe wyrastało ponad sąsiednie grzbiety wysoczyzny. Położenie obronne grodziska jest doskonałe. Od wschodu broni dostępu - Narew, od południa  i zachodu - podmokła dolinka bezimiennej strugi, dziś częściowo wysychającej, od północy głęboki na ok. 25 m przekop, odcinający wzgórze grodowe od ciągnącej się dalej ku północy wysoczyzny. 

   Około 19 kilometrów na zachód na wysokim lewym brzegu Narwi napotykamy grodzisko w Starej Łomży (fot.4). Zajmuje ono kilka podłużnych wzgórz schodzacych z wysoczyzny do doliny rzecznej. W centrum zespołu stoi pierścieniowaty gródek o wysokich wałach oddzielony od podgrodzia czterema wałami. Podgrodzie ma własne wały ponadto otacza je głęboki parów schodzacy ku rzece, u wylotu którego znajdowała się zapewne brama. Do granic tego podgrodzia dochodza wały drugiego podgrodzia wschodniego uzupełnione głęboką fosą. Gród ten mógł powstać na przełomie X i XI w. i być ośrodkiem wczesnopiastowskiej terytorialnej władzy kasztelańskiej.

   Po krótkiej wędrówce rubieżami północno-wschodniego Mazowsza przenieśmy się na zachód do miejscowości Grzebsk  w gm. Wieczfnia Kościelna. Tam w widłach Orzyca i jego lewego bezimiennego dopływu-strugi, w zabagnionej i podmokłej dolinie leży pierścieniowate grodzisko (fot.5). Średnica zewnętrznego pierścienia osiąga 65 m a wnętrza 45 m. Wysokość wału dochodzi do 10 m, przy czym największa kulminacja występuje w zachodniej partii grodziska, które nosi liczne ślady wkopów. Na zachód od grodziska, na wzniesieniu o powierzchni ok. 2 ha, na polu uprawnym znajdują się liczne ślady osady podgrodowej.

   Kończąc ten krótki "ptasi lot" zajrzyjmy do Ciechanowca, gdzie na lewym brzegu Nurca wznosi się pagórek noszący ślady zabudowy (fot.6). 

Fot. 6. Ciechanowiec. Wzniesienie z pagórkiem otoczone jest w części  jakby fosą porośniętą dziś krzakami i drzewami.

  Autorom nie udało się dotrzeć do wiarygodnych źródeł potwierdzających funkcję obiektu. Zapraszają więc czytelników do przedstawienia 
własnych poglądów w korespondencji kierowanej na adres jerzy.mialdun@uwm.edu.pl oraz  do wizyty na autorskiej stronie internetowej www.morska.com/mialdun